Dlaczego słowo senior budzi dziś mieszane uczucia? Jak się ma język wobec starości? O tym, że dziadurzenie to ageizm i język dyskryminacji rozmawiam z Magdaleną Skrzydlewską, inicjatorką projektu „Twoje słowa. Moja godność”.
Słowo senior budzi mieszane uczucia. Wiele osób nie identyfikuje się z nim i nie chce być nazywanych seniorami. Z czego to Pani zdaniem wynika?
Zacznijmy od tego, że przez wiele lat temat starości nie był tak naprawdę publicznie podnoszony – ani przez młodych, ani też przez osoby starsze. Potrzebną debatę zastępowały stereotypy, które w głównej mierze odpowiedzialne były młodsze pokolenia, jakby nie zauważające, że starość będzie wcześniej czy później także ich codziennością. A w ramach tych stereotypów starość to zależność od otoczenia, samotność, niesprawność, bezproduktywność (z wyjątkiem przypisanej jej opieki nad wnukami czy pomocy przy pracach domowych).
Mamy skłonność odbierać osobom starszym prawo do samostanowienia o sobie i swojej przyszłości. A nawet do posiadania marzeń, pasji, planów, a co dopiero możliwości ich realizacji. Konsekwencją takiego postrzegania i – można użyć takiego określenia – swoistego „naznaczania” osób starszych jest to, że większość ludzi, którzy z racji wieku kończą swoją aktywność zawodową, akceptują taką wyznaczoną im drogę ich dalszego życia, podobnie jak to czynili ich rodzice i dziadkowie. I tak się dzieje z pokolenia na pokolenie. Nikt nie protestuje i nie zastanawia się nad słusznością takiego postępowania, bo jaka jest starość każdy wie. I nie ma o czym mówić.
Ale od około 15 lat obserwujemy – na szczęście – powolny, nieśmiały, ale postępujący proces „odczarowywania” starości. Największym problemem było znalezienie słów, za pomocą których można było opisać ten etap życia człowieka, o którym do tej pory nie było potrzeby rozmawiać. Starość, źle kojarzona, bo obarczona wieloma stereotypami, ustąpiła określeniu senior. Senior bardzo szybko przyjął się w społecznym przekazie, brzmiał nowocześnie. Pamiętam, jak 15-12 lat temu przyśpieszyła zmiana wizerunkowa osób w wieku 60+, które po zakończeniu aktywności zawodowej, przełamując społeczne stereotypy, rozpoczynały swoją aktywność osobistą i społeczną, realizując swoje zainteresowania i pasje w powstających organizacjach, klubach, grupach nieformalnych. Słowo senior zaczęło być używane jako nazwa, i tak powstały kluby seniora, programy dla seniora, rady seniora, a nawet polityka senioralna.
Warto zadać pytanie: kim jest senior? Odwołując się do znaczenia tego słowa jako najstarszego wiekiem członka rodziny, organizacji lub zespołu czy najstarszego stażem pracownika oraz do związanych z tym takich cech, jak wiedza, doświadczenie, prestiż – określenie „senior” odnoszone do osób starszych powinno być akceptowalne. Dlaczego zatem coraz większa liczba osób w wieku 60+, nie chce być nazywana seniorami?
Na podstawie mojej wieloletniej pracy z osobami w wieku 60+ i przeprowadzonych rozmów, uważam, iż powodem jest to, że z określeniem „senior” kojarzą się choroba, niesamodzielność, niepełnosprawność, e-wykluczenie, zależność. Dlaczego? Bo właśnie te obszary wspierane są w statutach organizacji czy programach polityk, które określone są jako organizacje czy polityki senioralne. I pewnie dlatego część (pytanie: jak duża część) osób w wieku 60+ postrzega określenie „senior” jako stygmatyzujące.
Dzisiejszy wizerunek osoby w wieku 60+ wymyka się społecznym stereotypom – to głównie zasługa tych osób starszych, które coraz częściej nastawione na aktywność, edukację i rozwój. Osoby te nie mają problemu z przyznawaniem się do swojego wieku – przeciwnie, podkreślają go w kontekście swoich działań i aktywności.
Warto abyśmy przestali patrzeć na starość jako etap stagnacji i wycofania, a zaczęli widzieć w starości kolejny etap rozwoju człowieka. Inny od poprzednich, ale taki, w którym jest czas na spełnianie swoich marzeń, naukę i odkrywanie siebie.
Aby osoby te w żaden sposób nie czuły się stygmatyzowane – choć często nie taka przecież jest intencja młodszego otoczenia – najlepiej używać określeń, które są jak najbardziej neutralne, takich samych, jakich używamy przy innych grupach wiekowych, takich, jakich używamy w pozbawionych jakichkolwiek barw emocjonalnych opisach statystycznych. Używamy przecież takich kategorii jak osoby w wieku 18-29 lat, osoby w wieku 30-49 lata. No to bądźmy tu konsekwentni i mówmy o osobach w wieku 60-70 lat, czy np. o osobach w wieku 60 i więcej lat. Wtedy na pewno nikt się nie poczuje stygmatyzowany.
Jak się ma język wobec starości? Jaka jest w Polsce świadomość, że dziadurzenie to ageizm, język dyskryminacji?
Większość z nas w codziennych kontaktach z innymi nie wie lub nie zwraca uwagi na to, że język jakiego używamy wpływa na poczucie wartości naszego rozmówcy; może nawet negatywnie wpływać na stan zdrowia psychicznego i fizycznego osób, do których się zwracamy. To ma szczególne znaczenie w kontaktach z osobami starszymi. Język jakim komunikujemy się z osobami starszymi jest odmienny od języka używanego w relacjach ze swoimi rówieśnikami. To tzw. dziadurzenie (gerontomowa) czyli protekcjonalny i dyskryminujący język używany przez młodsze pokolenia w kontaktach z osobami starszymi. Dziadurzenie przypomina mowę, jaką dorośli posługują się w kontaktach z małymi dziećmi.
Charakterystyczne cechy dziadurzenia to m.in. stosowanie uproszczonego słownictwa, skracanie wypowiedzi, częste używanie formy „my” zamiast „ja” i „ty” (np. „pójdziemy”, „zrobimy” zamiast „pójdę/pójdziesz”, „zrobię/zrobisz”), poufały sposób traktowania osoby starszej (mówienie po imieniu bez uzyskania zgody rozmówcy – zamiast „pan/pani”), nadużywanie zdrobnień („zjemy obiadek”, „pójdziemy na spacerek”), przerywanie wypowiedzi osoby starszej i kończenie jej wypowiedzi za nią, częstsze niż w kontaktach „dorosły-dorosły” zadawanie pytań zamkniętych, sugerujących odpowiedź (np. „Nie jesteśmy chyba zmęczeni, prawda?”).
Dziadurzenie narusza jedno z podstawowych praw człowieka, jakim jest prawo do godności. U ludzi starszych, którzy spotykają się na co dzień z dziadurzeniem można zaobserwować obniżoną samoocenę, podwyższony poziom stresu, poczucie mniejszej kontroli nad własnym życiem, gorsze funkcjonowanie poznawcze, a w konsekwencji wycofywanie się z aktywnego życia społecznego. A główną przyczyną używania dziadurzenie są wspomniane już wcześniej rozpowszechnione w społeczeństwie stereotypy dotyczące starzenia się i osób starszych.
Warto wspomnieć, że dziadurzenie to polski odpowiednik angielskiego słowa elderspeak. Autorką jest Weronika Sztorc, która zwyciężyła w konkursie organizowanym przez Biuro RPO w 2020 roku. Komisja konkursowa nagrodziła również Kamila Dziwisza i Michała Nowaka za słowo „gerontomowa” – rekomendowane do stosowania w tekstach.
Wyniki badań oraz codzienne obserwacje wskazują, że dziadurzenie jest zjawiskiem powszechnym, doświadcza go ponad 1/3 osób 60+. Ponad 1/4 osób 60+ doświadcza go w formie instytucjonalnej dyskryminacji (badania własne Forum 4 Czerwca przeprowadzone w 2021/2022). Powszechność zjawiska dziadurzenia łączy się niestety z jego powszechną akceptacją. U podstaw tej komunikacji najczęściej nie stoją bowiem złe intencje, a przekonanie o słuszności traktowania osób starszych jak dzieci – z troską i współczuciem.
Społeczna świadomość łączenia dziadurzenia z ageizmem jest bardzo niska. Zmiana wymaga długofalowych procesów edukacyjnych adresowanych do wszystkich grup społecznych. Ale zacząć trzeba od osób starszych poprzez uświadomienie im, że na dziadurzenie należy reagować, pomimo społecznego przyzwolenia.
Zainicjowała Pani projekt „Twoje słowa. Moja godność”. Na czym on polega i jakie efekty przynosi?
Gdy pyta Pani o efekty, to chciałabym najpierw podkreślić pozytywną zmianę, z którą zetknęliśmy się jeszcze przed przystąpieniem do realizacji projektu, a dokładnie na etapie aplikowania o środki na jego przeprowadzenie. Projekt „Twoje słowa. Moja godność” finansowany jest bowiem przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG i Funduszy Norweskich w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny. Ważne jest tu to, że aplikowaliśmy o środki do Funduszu w priorytecie „prawa człowieka”. Pozytywna dla nas decyzja pokazuje, że najczęściej przywoływany katalog naruszeń praw człowieka – myślę tu o prawach kobiet, osób LGBT+, osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami – został także poszerzony o dotąd zbyt rzadko zauważane naruszenia praw osób starszych.
Nasz projekt jest kontynuacją pierwszego w Polsce projektu podejmującego problem dziadurzenia „Język wobec starości – szacunek w praktyce” realizowanego od 2021 roku przez Stowarzyszenie Forum 4 Czerwca. Celem projektu jest przeciwdziałanie używaniu dziadurzenia, który realizujemy poprzez zaplanowane działania m.in. warsztaty antydyskryminacyjne z zakresu komunikacji społecznej, praw człowieka oraz kampania społeczna. Stawiamy na edukację mającą ograniczyć przyczyny i zmniejszyć skalę występowania dziadurzenia.
Warsztaty prowadzimy w oparciu o autorskie scenariusze, które obejmują cały obszar zjawiska dziadurzenia – od uświadomienia jego negatywnych skutków dla społecznego funkcjonowania osób starszych, podniesienia kompetencji komunikacyjnych osób starszych i osób pracujących z osobami starszymi do nauczenie asertywnego reagowania na dziadurzenie.
Projekt wzbudził duże zainteresowanie. Uczestniczkami i uczestnikami projektu są osoby w wieku 60+ i osoby pracujące z osobami starszymi z terenu województwa łódzkiego i województwa podlaskiego. Bardzo cieszy nas również przyjmowanie zaproszeń na warsztaty kierowane do pracownic i pracowników instytucji administracyjnych, organizacji, a nawet biznesu. Jednak w każdej beczce miodu jest i łyżka dziegciu – bardzo małe zainteresowanie obserwujemy w środowisku służby zdrowia. Dlatego tak ważny jest udział w warsztatach każdej i każdego przedstawiciela/ki tego środowiska.
Wsparciem dla warsztatów jest prowadzona kampania społeczna, mająca na celu zwrócić uwagę społeczną na zjawisko dziadurzenia, którą prowadzimy z wykorzystaniem materiałów bezpośrednich oraz w Internecie m.in. na stronie www.dziadurzenie.org i w mediach społecznościowych. Opracowaliśmy językowy savoir-vivre wobec osób starszych w formie scenek komiksowych, który pomaga zidentyfikować przejawy dziadurzenia oraz podpowiada jak reagować.
Ważnym działaniem w projekcie „Twoje słowa. Moja godność” są badania mające ustalić, po pierwsze, jaki odsetek osób 60+ spotyka się z tego typu komunikacją, z jakimi przejawami, w jakich miejscach i sytuacjach i jak często; po drugie, jak różne przejawy dziadurzenia są odbierane przez osoby 60+, a zwłaszcza, jakie formy protekcjonalnej komunikacji są przez nie odczuwane jako najbardziej dotkliwe w społecznych relacjach i wzbudzają negatywne emocje; oraz, po trzecie, jak osoby 60+ radzą sobie ze zjawiskiem dziadurzenia w relacjach międzypokoleniowych (jak osoby starsze reagują, jakie rozwiązania w tym zakresie preferują oraz jakich działań oczekują ze strony społeczeństwa). Raport z badań zostanie opublikowany w I kwartale 2024 roku.
Pomimo dużego zainteresowania projektem, mam świadomość, że to ciągle kropla w morzu potrzeb. Wiem, że dotarcie do wszystkich jest niemożliwe. Dlatego wszystkie nasze działania (warsztaty, kampanię, badania) realizujemy w dużą dbałością o szczegóły i starannością zwłaszcza w obszarze przekazu kierowanego do uczestniczek i uczestników projektu mając nadzieje, że oni staną się ambasadorami kampanii przeciwdziałającej dziadurzeniu w swoich środowiskach.
Zapraszam organizacje i grupy działające na rzecz osób starszych oraz przedstawicielki i przedstawicieli instytucji i organizacji pracujących z osobami starszych z terenu województwa łódzkiego i podlaskiego do udziału w naszym projekcie. I niech puentą naszej rozmowy będzie propagowane w naszym projekcie proste wezwanie: Nie dziadurzmy!
Barbara Górnicka-Naszkiewicz: Całym sercem popieram te działania! Dziękuję za rozmowę.
Przeczytaj także: Dzi(a)dziuś nasz powszedni
Jeśli interesuje Cię temat komunikacji i chcesz się w tym zakresie rozwijać, zapraszam na szkolenie online Skuteczna komunikacja z seniorem! Dzięki niemu szybko i wygodnie zyskasz cenną wiedzę, która pozwoli Ci efektywniej komunikować się z osobami starszymi.
Pamiętaj, że jako uczestnik szkolenia nie tylko inwestujesz w siebie, ale również w lepszą jakość opieki i aktywizacji. Twoje nowo zdobyte umiejętności przyczynią się do budowania pozytywnych relacji, zwiększając tym samym komfort i satysfakcję z pracy.
Nie czekaj! Dołącz już teraz i zdobądź niezbędną wiedzę jednym kliknięciem!
