Czym jest terapia neuropsychologiczna? Jakie metody i narzędzia wykorzystuje? Czy technologia zastąpi terapeutę? Na te i inne pytania rozmawiam z Lidią Gajdą – psychologiem, psychoterapeutką poznawczo-behawioralną, specjalistką w zakresie terapii neuropsychologicznej pracującą z seniorami i osobami z problemami neurologicznymi, ambasadorką aplikacji HeadApp.
Czym jest terapia neuropsychologiczna i kiedy się ją stosuje?
Terapia neuropsychologiczna to specjalistyczna forma rehabilitacji. Jej zadaniem jest poprawa lub kompensacja zaburzeń funkcji poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych. Chodzi o problemy spowodowane uszkodzeniem mózgu, chorobami neurologicznymi lub specyficznym funkcjonowaniem mózgu. Terapię taką stosuje się więc u osób, które doznały poważnego urazu głowy związanego z wypadkiem, przeszły udar, cierpią na choroby neurodegeneracyjne, takie jak choroba Alzheimera, Parkinsona, zmagają się z ADHD. W ostatnim czasie zauważalny jest także pozytywny wpływ wprowadzenia terapii funkcji poznawczych w rehabilitacji osób doświadczających problemów poznawczych w tzw. long-Covidzie.
Czym się różni terapia neuropsychologiczna dla seniorów, w porównaniu do tej stosowanej u innych grup pacjentów?
Terapia neuropsychologiczna dla seniorów różni się od innych przede wszystkim celami i metodami. W przypadku osób starszych celem jest spowolnienie procesów neurodegeneracyjnych, czyli mówiąc najprościej: utrzymanie sprawności poznawczej jak najdłużej. Jeśli chodzi o inne grupy pacjentów, terapia może skupiać się na przywróceniu sprawności, tak się dzieje u osób po udarach albo wypadkach. U dzieci z ADHD chodzi nam przede wszystkim o usprawnienie uwagi i koncentracji, choć ważne są także funkcje wykonawcze.
Zaburzenia, które powodują, że senior lub jego rodzina decydują się na terapię poznawczą, to najczęściej różne formy otępienia, na przykład choroba Alzheimera czy otępienie naczyniowe, ale także osłabienie funkcji poznawczych związane z wiekiem. Coraz więcej osób, chce po prostu dbać o swój umysł, tak jak o ciało, zdarza się, że i oni korzystają z ćwiczeń poznawczych, choć ich funkcje poznawcze są w normie. W przypadku tych osób należy mówić raczej o treningu, a nie o terapii.
Duże znaczenie ma dostosowanie terapii do kondycji fizycznej i psychicznej pacjenta. Seniorzy często zmagają się z dodatkowymi problemami zdrowotnymi, takimi jak zaburzenia wzroku, słuchu, depresja lub osłabiona motoryka, co wymaga łagodniejszych metod pracy oraz dłuższych przerw niż u innych grup pacjentów, choć oczywiście wiele zależy od konkretnego przypadku. Metody stosowane w terapii seniorów obejmują przede wszystkim treningi pamięci i funkcji wykonawczych
Jakie metody i narzędzia stosuje się obecnie w terapii neuropsychologicznej?
Obecnie w terapii neuropsychologicznej dostępnych jest wiele nowoczesnych narzędzi i technologii, które wspomagają diagnozę oraz proces rehabilitacji funkcji poznawczych. Jednym z podstawowych narzędzi są testy neuropsychologiczne, które pozwalają na ocenę takich funkcji jak pamięć, uwaga, funkcje wykonawcze czy zdolności językowe. Wykorzystuje się zarówno klasyczne wersje papierowe, jak i coraz popularniejsze testy w formie cyfrowej, które ułatwiają analizę wyników i dostosowanie terapii do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Coraz większą rolę w terapii odgrywają również aplikacje komputerowe, które zastępują tradycyjne drukowane karty pracy ich wersjami cyfrowymi. Dzięki temu terapeuci mogą tworzyć spersonalizowane programy treningowe, dostosowane do poziomu funkcjonowania pacjenta, a także monitorować jego postępy w czasie rzeczywistym.
Nowoczesnym rozwiązaniem stosowanym w terapii są także technologie rzeczywistości wirtualnej (VR). Wykorzystuje się je na przykład w terapii ekspozycyjnej, pomagającej pacjentom w redukcji lęków i stresu, a także w treningu uwagi czy orientacji przestrzennej. Środowisko wirtualne pozwala na kontrolowane i bezpieczne ćwiczenie różnych umiejętności w realistycznych warunkach, co znacząco zwiększa skuteczność terapii.
Kolejną nowoczesną metodą jest biofeedback, który umożliwia pacjentom kontrolowanie procesów fizjologicznych, takich jak oddech, napięcie mięśniowe i tętno. Dzięki specjalistycznym czujnikom pacjent może obserwować reakcje swojego organizmu i uczyć się ich regulacji, co ma zastosowanie zarówno w terapii neuropsychologicznej, jak i w redukcji stresu i leczeniu zaburzeń lękowych.
Które z tych narzędzi stosuje Pani w pracy z seniorami?
Obecnie w swojej codziennej pracy używam oprogramowań komputerowych. Niektóre aplikacje, posiadają wbudowany test przesiewowy oraz zestaw gotowych ćwiczeń dostosowanych do poziomu dysfunkcji pacjenta. Lubię pracować z aplikacjami, ponieważ są zawsze na wyciągnięcie ręki i zawierają ćwiczenia o bardzo zróżnicowanej trudności, dzięki czemu mogę je stosować u pacjentów ze znacznymi problemami poznawczymi oraz u takich, których funkcje poznawcze są tylko nieznacznie osłabione. Moi pacjenci mogą kontynuować terapię poza gabinetem, co znacząco zwiększa efektywność pracy, a ja mam bezpośredni dostęp do ich wyników i mogę na bieżąco śledzić ich postępy i modyfikować trening. Takie aplikacje pozwalają na zdecydowanie lepsze dostosowanie terapii do konkretnego przypadku, niż tradycyjne papierowe testy.
Poza tym jedna z aplikacji pozwala także stosować terapię reminiscencyjną, która wspiera pamięć i pomaga seniorom w utrwalaniu oraz przywoływaniu ważnych wydarzeń z przeszłości. Użytkownicy mogą zamieszczać w niej własne zdjęcia, co pozwala na budowanie cyfrowego albumu wspomnień i ułatwia powrót do cennych chwil z przeszłości.
Czy nowe technologie mogą zrewolucjonizować terapię neuropsychologiczną?
Tak, w ostatnich latach coraz większym zainteresowaniem cieszy się integracja sztucznej inteligencji w terapii neuropsychologicznej. Algorytmy AI mogą analizować dane pacjenta, przewidywać jego potrzeby i dostosowywać program rehabilitacji w czasie rzeczywistym, co pozwala na bardziej spersonalizowane i efektywne podejście do terapii. Dzięki uczeniu maszynowemu systemy te mogą identyfikować subtelne zmiany w funkcjonowaniu pacjenta, które mogą umknąć tradycyjnej ocenie klinicznej, co umożliwia szybszą reakcję i modyfikację planu terapeutycznego.
Kolejnym przełomem jest rozwój technologii rzeczywistości wirtualnej (VR) i rozszerzonej (AR), które oferują nowatorskie metody treningu funkcji poznawczych. Symulacje VR pozwalają pacjentom ćwiczyć pamięć, uwagę czy orientację przestrzenną w realistycznym środowisku, co może być szczególnie przydatne w rehabilitacji osób po udarach mózgu i zmagających się z demencją. Rzeczywistość rozszerzona (AR) umożliwia natomiast nakładanie cyfrowych elementów na rzeczywisty świat, dzięki czemu możliwa jest terapia poprzez interaktywne ćwiczenia dostosowane do codziennych sytuacji pacjenta.
Poza tym, jak już wspomniałam, coraz większą rolę w terapii neuropsychologicznej odgrywa rozwój mobilnych aplikacji terapeutycznych oraz platform telemedycznych. Umożliwiają one pacjentom kontynuowanie ćwiczeń poza gabinetem terapeuty, a także monitorowanie postępów na bieżąco. Wprowadzenie tych technologii nie tylko zwiększa dostępność terapii, ale także sprawia, że staje się ona bardziej dynamiczna i dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjentów.
Jakie wyzwania wiążą się z wykorzystaniem tych narzędzi?
Największym wyzwaniem jest dostępność i koszt zaawansowanych technologii, takich jak VR czy roboty rehabilitacyjne. Na szczęście, w przypadku oprogramowania sytuacja na rynku jest o wiele lepsza. Koszt jest niższy, dostępność większa a ich funkcjonalność znacząco wpływa na poprawę pracy specjalisty i przyspieszenie procesu rehabilitacji pacjentów.
Ważne jest także przeszkolenie terapeutów, aby mogli skutecznie korzystać z tych narzędzi. Nie można zapominać o personalizacji terapii – każde narzędzie musi być dostosowane do specyficznych potrzeb pacjenta. Technologia i człowiek uzupełniają się. Z jednej strony oprogramowanie wyłapie subtelne różnice, które mogą umknąć przy stosowaniu tradycyjnych metod, z drugiej strony aplikacja nie weźmie pod uwagę specyficznych okoliczności. Żeby to wyjaśnić, posłużę się przykładem z mojej praktyki: aplikacja na podstawie testu diagnostycznego stworzyła plan terapii, jednak nie wziął pod uwagę tego, że w momencie wykonywania testu z pewnych powodów pacjent był bardzo zestresowany, ja to wiedziałam i mogłam dokonać odpowiednich modyfikacji, tak aby trening był właściwie przygotowany. Mimo zaawansowania technologii rola terapeuty pozostaje więc kluczowa. To on decyduje, jakie narzędzia wybrać, jak je zastosować i jak monitorować postępy pacjenta.
Technologia nie może więc zastąpić terapeuty?
Technologie są wsparciem, ale relacja terapeuta-pacjent oraz indywidualne podejście są fundamentem skutecznej terapii. Kontakt z drugim człowiekiem jest bardzo ważną częścią życia każdej osoby. Rozmowa, przebywaniem z kimś, kto nas wspiera, motywuje lub choćby jest obok, poprawia funkcjonowanie psychiczne, także w zakresie poznawczym.
