To częste pytanie, które słyszę podczas spotkań z opiekunami osób dotkniętych chorobami otępiennymi. Kolejne to: Czy jest sens komunikowania się w ogóle z takimi osobami?
Komunikacja, czy porozumiewanie się, przebiega wedle pewnych stałych reguł. Potrzebujemy zatem osoby, która przekazuje treść, wiadomość oraz osoby lub osób, do których ten przekaz jest kierowany. Najczęściej mamy do czynienia z przekazem słownym, czyli werbalnym. Osoba poprzez słowa komunikuje się z nami, ale abyśmy wiedzieli o czym do nas mówi, musimy oczywiście jej słuchać (nie tylko słyszeć) i rozumieć. Zwieńczeniem procesu komunikacji jest odpowiedź – reakcja na naszą wiadomość. Reakcja nie musi być słowna, bywa, że nasze zachowanie jest po prostu odpowiedzią na przekaz. To jest idealna i pożądany schemat prawidłowej komunikacji. Ale co, jeśli osoba, do której kierujemy pewną treść choruje na alzheimera? Czy można mówić wtedy o komunikacji?
Postaram się rozwinąć ten temat odnosząc go do procesów poznawczych. To przecież one MYŚLENIE – KONCENTRACJA – PAMIĘĆ – PERCEPCJA – MOWA w dużej mierze warunkują skuteczną komunikację.
W najbardziej ogólny i uproszczony sposób można powiedzieć, że osoby zdrowe mają zdolność do analitycznego myślenia, potrafią wysuwać wnioski, przewidywać, planować itp. A teraz pomyślmy o osobie z chorobą Alzheimera: czy jeśli postawimy przed nią kubek z gorącą herbatą, z której będzie parowała woda, czy domyśli się, że się może poparzyć? Jest duże prawdopodobieństwo, że nie! I to my, opiekunowie powinniśmy przewidzieć, ponieważ to u nas działa MYŚLENIE.
W przypadku koncentracji osoby zdrowe są w stanie skupić się na pewnych, konkretnych, interesujących ich w danej chwili bodźcach. W muzeum kontemplujemy nad oglądanymi rzeźbami, obrazami czy inny artefaktami, w kinie skupiamy się na obrazie itd. Ponadto osoby zdrowe cechuje również podzielność uwagi. A jak to wygląda u osób z chorobą Alzheimera? Niestety koncentracja wraz z chorobą jest coraz bardziej ograniczona. Zanika intencjonalne, pogłębione zainteresowanie otoczeniem. Oczywiście takie osoby reagują na pewne bodźce, ale na krótko. Ich uwaga jest rozproszona i łatwo ją odwrócić w kierunku kolejnego, często z naszego punktu widzenia nieistotnego, bodźca. KONCENTRACJA zanika, a przecież jest niezmiernie potrzebna dla skutecznej komunikacji.
Podczas porozumiewania się używamy naszej pamięci. Podejmujemy wtedy na przykład tematy, wątki, które zmuszają nas do korzystania ze wspomnień, doświadczeń czy informacji. Nieustannie korzystamy z zasobów pamięci świeżej i długotrwałej. Nieustannie sięgamy pamięcią do jej bliższych lub dalszych zakamarków, by móc sprawnie przekazać swoją wiadomość. Tylko co, jeśli mamy do czynienia z osobami, które doświadczają choroby Alzheimera? Często nie pamiętają nawet, co jadły na śniadanie albo gdzie były godzinę wcześniej – pamięć świeża nie funkcjonuje. Tak, to prawda, że u takich osób może działać pamięć długotrwała, ale nie na zasadzie, że stają skarbnicą wiedzy czy wspomnień. Najczęściej bowiem są sfiksowane na pewnych oddalonych w czasie wydarzeniach. Wydarzeniach, które wywołały kiedyś silne emocje, przez co zostały nie tylko zarejestrowane, ale przede wszystkim odcisnęły piętno na psychice takiej osobie – stąd ciągłe, niekiedy codzienne, powtarzanie jakiegoś zdarzenia z przeszłości. W takim przypadku PAMIĘĆ nie służy komunikacji.
Percepcja jest dla nas ważnym procesem poznawczym, ale czy rzeczywiście chodzi tu o nasze oczy? Uważa się wprawdzie, że spostrzegamy świat oczami, lecz przecież by wiedzieć, co mamy przed sobą, musimy sięgnąć do naszej głowy. Oczy są zatem tylko narzędziem, a świat spostrzegamy mózgiem! Nie trudno więc wywnioskować, że u osób doświadczających chorobę Alzheimera PERCEPCJA rzeczywistości będzie zachwiana. Jeśli nie potrafią nazwać przedmiotów, rozpoznać twarzy, zrozumieć naszych słów, skuteczna komunikacja nie będzie niestety możliwa.
Podobnie rozpatrywać należy kwestię mowy. Mózg, w którym rozpoczęły się zmiany neurodegeneracyjne, nie będzie prawidłowo funkcjonował. Zmiany w nim zachodzące mogą mieć więc wpływ na brak możliwości wyrażania swoich myśli czy emocji poprzez słowa. Mamy wtedy do czynienia z afazją. Język jest w tym procesie, podobnie jak w percepcji oczy, tylko narzędziem. Do wyrażania słów, adekwatnego ich używania u zdrowych osób potrzebny jest dobrze funkcjonujący mózg. Słowa stają się tutaj bowiem zwieńczeniem potrzeby wyartykułowania tego, co powstało w naszej głowie. MOWA jest w komunikacji środkiem przekazu, bez niej komunikat jest co najmniej niejasny
Podsumowując analizę procesów poznawczych, których funkcjonowanie gwarantuje dobrą i skuteczną komunikację, można by błędnie stwierdzić, że porozumiewanie się z osobami z chorobą Alzheimera jest zbędne i nie przynosi żadnych skutków. To błąd!
Komunikacja z takimi osobami jest skuteczna, a z punktu widzenia psychologicznego, ale przede wszystkim opiekuńczego nawet niezbędna. Opierać się będzie jednak głównie na niewerbalnych aspektach: mowa ciała, spojrzenie, dotyk, emocje, muzyka, obraz. To narzędzia, dzięki którym możemy wpływać na zachowanie osoby chorej. Możemy je traktować jako narzędzia terapeutyczne, bo w rzeczy samej przekaz niewerbalny staje się w takim przypadku również formą oddziaływania opiekunki/opiekuna na lepsze samopoczucie podopiecznego, czy stworzenie mu poczucia bezpieczeństwa i komfortu. To one mogą sprawić, że osoba z chorobą Alzheimera zrozumie intencje opiekuna, jego potrzeby oraz jego osobiste granice.
Powinniśmy pamiętać, że na co dzień osoby chore koncentrują się na emocjach i pozostałych niewerbalnych sygnałach. Powinniśmy zatem świadomie ich używać. Z własnego doświadczenia wiem, że świadomość opiekunów w kwestii ograniczeń procesów poznawczych ich podopiecznych, pozwala dostosować im komunikację tak, aby jej efekty były satysfakcjonujące dla obu stron. Opiekun będzie miał wtedy realny wpływ na zachowanie podopiecznego, stwarzając mu jednocześnie poczucie bezpieczeństwa i komfortu.
Przemek Pawelec
